กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง

 กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง 
 ผู้แต่ง  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรไชยเชษฐ์สุริยวงศ์   (เจ้าฟ้ากุ้ง)
    ลักษณะคำประพันธ์   กาพย์ห่อโคลง
คำประพันธ์ประเภทกาพย์ห่อโคลง มีลักษณะทางฉันทลักษณ์ดังนี้ ขึ้นต้นด้วยกาพย์ยานี 1 บท แล้วตามด้วยโคลงสี่สุภาพ 1 บท ใจความเหมือนกัน กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง นั้นมีกาพย์ยานีและโคลงสี่สุภาพรวม 108 คู่ และโคลงปิดท้ายมี 2 บท
   จุดประสงค์ในการแต่ง เป็นบทชมธรรมชาติ เพื่อความเพลิดเพลินในการเดินทาง
   ที่มาของเรื่อง หนังสือปริทรรศน์ วรรณคดีไทยของนายตำรา ณ เมืองใต้
บทที่ 5 เที่ยวเล่นเป็นสุขเกษม 

เร่ร่ายผายผาดผัง                                                   หัวริกรื่นชื่นชมไพร

               สนุกเกษมเปรมหน้าเหลือบ                   ลืมหลัง

แสนสนุกปลุกใจหวัง                                            วิ่งหรี้

เดินร่ายผายผันยัง                                                 ชายป่า

หัวร่อรื่นชื้นชี้                                                      ส่องนิ้วชวนแล

ถอดคำประพันธ์ได้ว่า           การเที่ยวเล่นในครั้งนี้ช่างมีความสุขสนุกสนาน    เหลือเกินเดินอย่างรวดเร็วเข้าไปในป่า หัวร่อต่อกระซิบกันอย่างสดชื่นรื่นเริงโดยการชี้ชวนให้ชมธรรมชาติต่างๆ

- ผาดผัง, ผายผัน  หมายถึง เดินอย่างรวดเร็ว

- หรี้ คือ เป็นคำโทโทษของ “รี่” คำโทษคือคำที่ไม่เคยใช้ไม้โท แต่เอา   มาแปลงใช้โดยเปลี่ยนวรรณยุกต์เป็นโท เพื่อให้ได้เสียงโทตามบังคับ, รี่ หมายถึง อาการที่เคลื่อนเข้าไปเรื่อยไม่รีรอ

- สองนิ้ว คือ ชี้นิ้ว

บทที่20 เลียงผาอยู่ภูเขา

 เลียงผาอยู่ภูเขา                       หนวดพรายเพราเขาแปล้ปลาย

รูปร่างอย่างแพะหมาย                           ขนเหม็นสาบหยาบเหมือนกัน             

               เลียงผาอยู่พ่างพื้น                  ภูเขา

หนวดพู่ดูเพราเขา                                 ไปล่ท้าย

รูปร่างอย่างแพะเอา                              มาเปรียบ

ขนเหม็นสาบหยาบร้าย                         กลิ่นกล้าเหมือนกันถอด










คำประพันธ์   เลียงผาอยู่บนภูเขา มีรูปร่างคล้ายแพะ มีหนวดงาม ปลายเขาโค้งไปข้างหน้า ขนหยาบและมีกลิ่นเหม็นสาบเช่นเดียวกับแพะ

คำศัพท์

- เพรา , พรายเพรา  หมายถึง  งาม

- แปล้                       หมายถึง   แบนราบ

- ไปล่ท้าย                หมายถึง  ปลายโค้งไปข้างหน้า          

บทที่27 กระจงกระจิตเตี้ย

กระจงกระจิตเตี้ย                   วิ่งเรี่ยเรี่ยน่าเอ็นดู

เหมือนกวางอย่างตาหู                           มีเขี้ยวน้อยสร้อยแนมสอง

               กระจงกระจิดหน้า                  เอ็นดู

เดินร่อยเรี่ยงามตรู                                 กระจ้อย

เหมือนกวางอย่างตาหู                           ตีนกีบ

มีเคี่ยวขาวน้อยช้อย                               แนบข้างเคียงสอง

ถอดคำประพันธ์  กระจงเป็นสัตว์ที่มีตัวขนาดเล็กมองดูน่ารักน่าเอ็นดู มีตาหูและตีนกีบเหมือนกวาง มีเขี้ยวน้อยสีขาวสองเขี้ยวแต่ไม่มีเขา

คำศัพท์

- กระจิด       หมายถึง เล็กน้อย

- แนม          หมายถึง แนบ

- หน้า           หมายถึง หน้า เป็นคำโทโทษของ น่า

- กระจ้อย     หมายถึง เล็กน้อย

- เคี่ยว           หมายถึง เคี่ยว เป็นคำเอกโทโทษของ เขี้ยว

- ช้อย            หมายถึง อ่อนช้อย

** คำเอกโทษ หมายถึง คำที่ไม่เคยใช้เอกแต่เอามาแปลงใช้โดยเปลี่ยนวรรณยุกต์เป็นเอก เพื่อให้ได้เสียงเอกตามบังคับ

บทที่28 ฝูงลิงใหญ่น้อยกระจุ้ย 

ฝูงลิงใหญ่น้อยกระจุ้ย            ชะนีอุ่ยอุ้ยร้องหา

ฝูงค่างหว่างพฤกษา                               ค่างโจนไล่ไขว่ปลายยาง

                ฝูงลิงยวบยาบต้น                  พวาหนา

ฝูงชะนีมี่กู่หา                                         เปล่าข้าง

ฝูงค่างหว่างพฤกษา                               มาสู่

ครอกแครกไล่ไขว่คว้าง                        โลดเลี้ยวโจนปลิว

ถอดคำประพันธ์  ฝูงลิงขย่มต้นพวาอยู่ยวบยาบ ฝูงชะนีร้องกู่หาคู่ของมัน ฝูงค่างกระโดดไปมาระหว่างต้นไม้ ฝูงลิงต่างพากันร้องขู่ตะคอกพร้อมทั้งกระโดดไล่ไขว่คว้ากัน

คำศัพท์

- กระจุ้ย         หมายถึง  เล็กๆ

- ยวบยาบ       หมายถึง อาการที่ลิงขย่มต้นไม้ขึ้นลง

- พวา              หมายถึง  ต้นมะม่วง

- ครอกแครก   หมายถึง เสียงขู่ตะคอกของลิง

บทที่44 งูเขียวรัดตุ๊กแก 

งูเขียวรัดตุ๊กแก                       ตุ๊กแกแก่คางแข็งขยัน

กัดงูงูยิ่งพัน                                            อ้าปากง่วงล้วงตับกิน

               งูเขียวแลเหลื้อมพ่น               พิษพลัน

ตุ๊กแกคางแข็งขยัน                                 คาบไว้

กัดงูงูเร่งพัน                                           ขนดเครียด

ปากอ้างูจึงได้                                          ลากล้วงตับกิน

ถอดคำประพันธ์   งูเขียวตัวเงาเป็นมันแต่ไม่มีพิษถูกตุ๊กแกคาบไว้ ในขณะเดียวกันงูเขียวก็รัดตุ๊กแกจนต้องอ้าปากและเข้าไปล้วงตัยตุ๊กแกเป็นอาหาร

คำศัพท์

- เหลื้อม               หมายถึง เหลื้อม เป็นรูปโทโทษของ เลื่อม หมายถึงเป็น เงามัน

- พันขนดเครียด  หมายถึง รัดให้แน่นมาก

 บทที่45 ยูงทองย่องเยื้องย่าง 

ยูงทองย่องเยื้องย่าง               รำรางชางช่างฟ่ายหาง

ปากหงอนอ่อนสำอาง                           ช่างรำเล่นเต้นตามกัน

               ยูงทองย่องย่างเยื้อง                รำฉวาง

รายร่ายฟ่ายเฟื่องฟาง                            เฉิดหน้า

ปากหงอนอ่อนสำอาง                           ลายเลิศ

รำเล่นเต้นงามหง้า                                  ปีกป้องเป็นเพลง

ถอดคำประพันธ์ นกยูงทองย่องเยื้องย่างแล้วรำแพนหางเชิดหน้าขึ้น เห็นปากงอนอ่อนช้อย แสดงอาการรำเล่นด้วยการยกปีกขึ้นป้องตามเพลง

คำศัพท์

- รางชาง                  หมายถึง งาม สวย เด่น
- ฉวาง                     หมายถึง ขวาง
- รำฉลาง                 หมายถึง แผ่แพนหางออกกว้าง
- รายร่ายฟ่ายเฟื่องหาง           หมายถึง ฟายหาง เป็นกิริยาของนกยูงเวลารำแพนหาง
- หง้า                       หมายถึง  หง้า เป็นรูปโทโทษของ
- ง่า                          หมายถึง  การงอก

บทที่48 ไก่ฟ้าอ้าสดแสง 

ไก่ฟ้าอ้าสดแสง                     หัวสุกแดงแทงเดือยแนม

ปีกหางต่างสีเแกม                                   สีแต้มต่างอย่างวาดเขียน

ไก่ฟ้าหน้าก่ำกล้า                    ปากแหลม

หัวแดงแฝงเดือยแนม                            เนื่องแข้ง

ปีกหางต่างสีแกม                                    ลายลวด

ตัวต่างอย่างคนแกล้ง                             แต่งแต้มขีดเขียน

ถอดคำประพันธ์  ไก่ฟ้าหน้าสุกใสมีปากแหลม หัวสีแดง กำลังแทงเดือยขึ้นมา ปีกหางและลำตัวมีลวดลายสวยงามเหมือนอย่างคนแกล้งแต่งสีให้มัน

บทที่52 ดูหนูสู่รูงู

ดูหนูสู่รูงู                งูสุดสู้หนูสู้งู

หนูงูสู้ดูอยู่                             รูปงูทู่หนูมูทู

ดูงูขู่ฝูดฝู้                 พรูพรู

หนูสู่รูงูงู                                 สุดสู้

งูสู้หนูหนูสู้                            งูอยู่

หนูรู้งูงูรู้                                 รูปถู้มูทู

ถอดคำประพันธ์  งู่ขู่หนูฟู่ๆ เพราะหนูจะเข้าไปในรูงู งูจึงสู้กับหนู หนูก็สู้กับงู สัตว์ทั้งสองต่างก็รู้เชิงซึ่งกันและกันโดยทำเสียงขู่ใส่กัน

คำศัพท์

- มูทู        หมายถึง มูทู คือ มู่ทู่ หมายถึง ป้าน , ไม่แหลม (ในที่นี้ลดวรรณยุกต์เอก)

- ฝู้           หมายถึง ฝู้ เป็นรูปโทโทษของ ฟู่ หมายถึง เสียงดังเช่นนั้น คือ เสียงดังฟู่ เหมือนเสียงงูเวลาขู่

- ถู้           หมายถึง เป็นรูปโทโทษของ ทู่ หมายถึงไม่แหลม

บทที่54 นกแก้วแจ้วเสียงใส 

นกแก้วแจ้วเสียงใส                คลอไคล้คู่หมู่สาลิกา

นกตั้วผัวเมียคลา                                    ฝ่าแขกเต้าเหล่าโนรี

                นกแก้วแจ้วรี่ร้อง                   ร่หา

ใกล้คู่หมู่สาลิกา                                      วดเคล้า

นกตั้วผัวเมียมา                                      มสู่

สัตวาฝ่าแขกเต้า                                     วกพ้องโนรี

ถอดคำประพันธ์ นกแก้วร้องแจ้วๆเร่หาคู่ โดยเข้าไปใกล้หมู่นกสาลิกา ส่วนนกกระตั้วสองตัวผัวเมียกำลังสมสู่กันอยู่ ในขณะที่นกสัตวาจะต้องฝ่านกแขกเต้าเข้าไปหานกโนรีซึ่งเป็นพวกพ้องของมัน

คำศัพท์

- สาลิกา หมายถึง ชื่อนกชนิดหนึ่ง ซึ่งเป็นวงศ์เดียวกันกับนกกิ้งโครง ตัวสีน้ำตาลเข้ม หัวสีดำ ขอบตาและปากสีเหลือง มีแต้มขาวที่ปีก ปลายหางสีขาว

- นกตั้ว  หมายถึง นกกระตั้ว เป็นนกปากงุ้มเป็นขอ ลักษณะคล้ายนกแก้ว แต่ตัวโตกว่า

- สัตวา หมายถึง ชื่อนกชนิดหนึ่งในจำพวกนกแก้วตัวโต สีเขียวเกือบจะเป็นสีคราม

- แขกเต้า หมายถึง ชื่อของนกปากงุ้มเป็นขอ ข้างของคอคล้ายเครา ตัวผู้ปากสีแดง ตัวเมียปากสีดำ

- โนรี   หมายถึง ชื่อนกปากขอคล้ายนกแก้ว ตัวมีสีสันสวยงาม

บทที่63 กระจายสยายซร้องนาง

กระจายสยายซร้องนาง        ผ้าสไบบางนางสีดา

ห่อห้อยย้อยลงมา                                  แต่ค่าไม้ใหญ่สูงงาม

                กระจายสยายคลี่ซร้อง          นงพนา

สไบบางนางสีดา                                    ห่อห้อย

ยื่นเลี้อยเฟื้อยลงมา                                โบยโบก

แต่ค่าไม้ใหญ่น้อย                                  แกว่งเยื้องไปมา

ถอดคำประพันธ์  ต้นซ้องนางคลี่ และสไบนางสีดา ต่างก็ยื่นเลื้อยห้อยลงมาแต่ค่าคบไม้น้อยใหญ่ เมื่อยามลมพัดจะแกว่งไปมาดูสวยงามนัก

คำศัพท์

- สยายซร้องนาง     หมายถึง ซ้องนางคลี่ เป็นต้นไม้ชนิดหนึ่ง ขึ้นอยู่ตามต้นไม้อื่นๆลำต้นยาวห้อยลง แยกแขนงเป็นคู่

- สไบบางนางสีดา หมายถึง สไบนางสีดา ชื่อพรรณไม้ชนิดหนึ่ง

- ค่าไม้                     หมายถึง ค่าคบ , ง่ามไม้ที่กิ่งแยกกัน

บทที่86 หัวลิงหมากลางลิง 

หัวลิงหมากลางลิง                 ต้นลางลิงแลหูลิง

ลิงไต่กระไดลิง                                      ลิงโลดคว้าประสาลิง

                หัวลิงหมากเรียกไม้                ลางลิง

ลางลิงหูลิงลิง                                         หลอกขู้

ลิงไต่กระไดลิง                                      ลิงห่ม

ลิงโลดฉวยผู้ชม                                     ฉีกคว้าประสาลิง

ถอดคำประพันธ์  กวีกล่าวถึงเถาหัวลิง ต้นหมากลิง และลิงบางตัวก็ขึ้นต้นหูลิงทำหน้าหลอกคู่ของมัน บ้างก็ไล่เถากระโดลิงขย่มเล่น บ้างก็กระโดดฉวยชมพู่คว้ามาฉีกเล่นตามภาษาลิง

คำศัพท์

- หัวลิง หมายถึง ไม้เถาชนิดหนึ่ง ผลขนาดส้มจีน มีสันตรงกลางคล้ายหัวลิง

- หมากลางลิง หมายถึง ชื่อปาล์มชนิดหนึ่ง

- ลางลิง , กระไดลิง หมายถึง ไม้เถาเนื้อแข็งชนิดหนึ่ง เถาแบนยาว

- งอกลับไปกลับมาคล้ายขั้นบันได

- หูลิง หมายถึง ชื่อพรรณไม้ชนิดหนึ่ง

- ขู้  หมายถึง ขู้ เป็นคำโทโทษของคำว่า คู่

- ชมผู้ หมายถึง ชมผู้ เป็นรูปโทโทษของคำว่า ชมพู่ หมายถึงผลไม้ชนิดหนึ่ง

ข้อคิดและคุณค่าที่ได้จากเรื่อง 

ข้อคิด

 1 ธรรมชาติเป็นสิ่งที่ควรรักษาไว้ เพื่อให้ระบบนิเวศน์ดีขึ้น

 2 การรักษาสภาพแวดล้อมตามธรรมชาติเป็นหน้าที่ของทุกคน

 3 กวีสามารถสร้างสรรค์งาน โดยอาศัยการสังเกตจากธรรมชาติ

 4 การบันทึกประวัติศาสตร์จะอาศัยข้อมุลจากวรรณคดีในแต่ละสมัย

 5 การเขียน-อ่านคำประพันธ์ ทำให้มนุษย์มีจิตใจที่ละเอียดอ่อนมากยิ่งขึ้น

     คุณค่า

     ให้ความรู้เกี่ยวกับธรรมชาติ ผู้อ่านจะได้รู้จักพืช-สัตว์นานาชนิด ทั้งที่คุ้นตาและแปลกตา ทั้งที่ปรากฏในอดีตและปัจจุบัน ในขณะเดียวกันก็จะได้ศึกษาวิธีการใช้ถ้อยคำของกวีที่สามารถเลือกสรรคำที่เข้าใจง่าย สื่อความหมายได้กรัจ่างชัด สื่อจินตภาพการเคลื่อนไหว สีและเสียง ตลอดจนการเล่นเสียงคำอย่างไพเราะ ทำให้การเสนอภาพธรรมชาติดังกล่าวมีชีวิตชีวา น่าสนใจ แสดงให้เห็นว่าแท้จริงแล้ววรรณคดีไม่ใช่เรื่องที่อ่านยาก เข้าใจยาก หรือน่าเบื่อ

ขอบคุณคราฟ